Da na početku razjasnim – nikakav problem nemam sa upotrebom imenice Bosna i pridjeva bosanski. Rođen sa u Sarajevu, što zaista jeste Bosna, a u Bosni – na paljanskoj strani Jahorine, rođeni su mi i otac i djed. Jedini problem koji imam sa tim riječima nastaje kada se one pogrešno upotrebljavaju.
Ovog teksta vjerovatno ne bi bilo da jedan moj prijatelj nije nedavno, na jednoj društvenoj mreži, objavio sljedeći tekst:“Uvijek sam u dilemi da li je ljepša priroda ili arhitektura Jajca. Najmističniji bosanski grad”. Na moju primjedbu da Jajce nije Bosna i da ono što on podrazumijeva pod bosanskom mistikom uopšte nema veze sa Bosnom, već najvjerovatnije sa turskim nasljeđem, dobio sam sasvim odgovor:”Naprotiv, uz Travnik i Konjic to je najbosanskiji grad”. To što je uvrstio i Travnik u svoju tvrdnju dalo mi je malu nadu da ima smisla posvetiti se ovoj temi na način na koji ću to učiniti, a to što je uvrstio Konjic dalo mi je i obavezu da to učinim, jer ipak sam po majci vezan za Hercegovinu.
„Gdje li je ta, odakle je, kuda je ta Bosna?“
Istorijski izvori kažu da se originalna prava Bosna prostirala na prostoru koji je određeni toponimima „Vrhbosna, Brdo, Hodidjed, Kreševo, Hvojnica, Lašva, Travnik, Vranduk, Bilino Polje, Bobovac, Sutjeska, Visoki“ (pred sobom imam jednu od karata iz kojih smo svi učili istoriju u školi). To je otprilike prostor kojim je kao Bosnom vladao prvi koliko-toliko samostalni vladar Bosne ban Borić. Kada dio tih srednjovjekovnih toponima zamijenimo današnjim toponimima, onda bi to bila teritorija koja odgovara današnjem prostoru od Pala ili Sokoca na istoku do Travnika na zapadu i od Vranduka na sjeveru do granice sa Konjicem na jugu. To je bila originalna srednjovjekovna i ostala jedina prava Bosna. Sve preko toga, počevši od bana Kulina (1163-1204), predstavljaju osvajanja okolnih teritorija koje imaju svoja posebna imena i područja na kojima se prostiru. U vrijeme bana Kulina izvršena su osvajanja Donjih Kraja (kojima pripada pomenuto Jajce), Usore i Soli. U vrijeme bana Stefana II Kotromanića izvršena su osvajanja Zapadnih strana i Humske zemlje. U vrijeme kralja Stefana Tvrtka I Kotromanića izvršena su osvajanja Primorja, preostalih dijelova Donjih Kraja, Humske zemlje i Podrinja.
Istoričari, politikolozi, pa i geografi, mogu sebi da dozvole određena pojednostavljivanja, ali pravnicima to nije dozvoljeno. Pravnici svoje zaključke o istoriji ne crpe na osnovu utisaka ili interpretacija ili ljubaznih i manje ljubaznih saopštenja koja su feudalci ili vjerski autoriteti upućivali jedni drugima – bez obzira da li se u njima podilazi onome kome se piše ili se pokušava poniziti onoga kome se obraća ili na koga se odnosi određeni dio teksta (politika uvijek stvara te iste probleme u vezi sa tumačenjem istorije). Pravnici zaključke mogu donositi samo na osnovu nedvosmislenih i nespornih navoda koji se odnose na sasvim konkretno pitanje i daju odgovor o stanju države (ili nečega drugog) u trenutku u kome se taj navod odnosi na nju. Ne treba posebno objašnjavati da u srednjem vijeku nije bilo ustava i sl. dokumenata. Za pravno istraživanje o uređenju bilo koje od srednjovjekovnih zemalja zbog toga su uvijek, između ostalog, bitne titule njenog vladara. Ovdje naravno nećemo govoriti o tome da li su i na koji način titule srednjovjekovnih vladara bile priznate od strane pape ili vladara Istočnog rimskog carstva (uglavnom su to bile sile koje su u dužem periodu mogle presuđivati o nečemu što bismo danas mogli nazvati međunarodno priznanje), kao ni to da li je svaka od teritorija iz naslova bila priznata kao posjed vladara.
To za našu temu nije bitno. Za našu temu je bitno kako su nazive teritorija kojima su vladali tretirali srednjovjekovni vladari u periodu u kome su sami određivali njihov sadržaj i kako su, a što je bitno za našu temu, tretirali naziv Bosna u odnosu na druge nazive iz svoje titule. Tako je već pomenuti Stefan II Kotromanić (1292-1353) za sebe govorio da je „ban Bosne, Soli, Usore, Donjih Kraja i Humske zemlje“. Dakle, on je jasno razlikovao Bosnu od ostalih zemalja/naziva. Nakon što je na opštepoznat način preuzeo krunu Nemanjića, Stefan Tvrtko I Kotromanić nosio je i titulu „kralj Srba Bosne, Primorja, Humske zemlje, Donjih Krajeva, Zapadnih strana, Usore, Soli, Podrinja i k tomu“. Dakle, i Tvrtko I jasno je razlikovao Bosnu u odnosu na druge zemlje/nazive. Ovaj princip se proteže do samog kraja dinastije, a i države, pa je tako Stefan Tomašević (1438-1463) nosio je titule „srpskog despota“ i „kralja Bosne, Primorja, Humske zemlje, Donjih Kraja, Usore, Soli, Podrinja i Zapadnih strana“. Dakle, i posljednji kralj jasno je razlikovao Bosnu od ostalih zemalja/naziva. Otkuda onda taj narativ o Bosni izvan njenih prirodnih i originalnih istorijskih/političkih granica? Otkuda onda to da je neko Novi Grad ranije zvao Bosanski Novi ili Kozarsku Dubicu Bosanskom Dubicom ili Gradišku Bosanskom Gradiškom ili Kostajnicu Bosanskom Kostajnicom… kada niti jednog jedinog dana u svojoj istoriji ti gradovi nisu bili dio čak ni tog verbalno netačnog konstrukta koji mnogi nazivaju „bosanska srednjovjekovna država“? Ili, da se vratimo na početnu temu, pa da se zapitamo, zašto moj prijatelj Jajce koje je istorijski u Donjim Krajima ili Konjic koji čak i po današnjem preovladavajućem pogledu nije Bosna, nego je Hercegovina, smatra da su ta dva grada, uz Travnik (koji jeste prava Bosna u svakom smislu), „najbosanskiji“ gradovi?
Ako je tursko, austrougarsko ili jugoslovensko onda nije bosansko!
Bosanski ejalet osnovan je 1580. godine od sedam sandžaka – Bosanskog, Hercegovačkog, Kliškog (Livno), Pakračkog, Ličkog, Zvorničkog i Požeškog, a kasnije se uz njih pojavljuje i Bihaćki sandžak. Interesantno da su i Turci razlikovali Bosanski sandžak od recimo Bihaćkog ili Zvorničkog sandžaka, a danas kada biste nekome rekli da Bihać ili Zvornik nisu u Bosni onda biste se bili sa čuđenjem pogledani?! Zamislite da nekome iz Zvornika kažete da je Podrinjac ili Drinjanin, a ne Bosanac, pa ništa mu ne bi bilo jasno. Činjenica da je turska carevina imala potrebu da na svojoj velikoj teritoriji pojednostavljuje organizaciju dovela je do toga da se pridjev bosanski od strane okupatora koristi za administrativno obilježavanje teritorije koja je veća od teritorije na koju se on originalno odnosi, bilo da se radi o Bosanskom sandžaku ili Bosanskom ejaletu. Da se Turcima više dopalo ima Usora, onda bi se danas Bosna i Hercegovina zvala Usora i Hercegovina. To dakle nema nikakve veze s tim šta je stvarno Bosna, već ima veze samo s tim šta je turski okupator želio i u skladu sa svojim željama napravio.
Slično je i sa Austrougarskim periodom. Austrougari dolazeći na ove prostore pokušavaju već opštepoznatu izgradnju novog identiteta, uz nastojanje da sve što se može okom vidjeti i rukom dotaći proglase bosanskim (da ne bi po nacionalnom korijenu bilo srpsko), ali ni oni ne prelaze rubikon i ne poništavaju naziv Hercegovine. Koliko su bili svjesni te različitosti najbolje govori činjenica da su u tzv. ustavu iz 1910. godine naveli da „Bosna i Hercegovina jesu jedno jedinstveno zasebno upravno područje, koje stoji…, pod odgovornim vođstvom i vrhovnim nadziranjem c. i kr. zajedničkog ministarstva“, dakle, „jesu“ (množina), a ne „je“ ili „jeste“ (jednina). Еto ni po ovom kriteriju Konjic, koga kao jedan od „najbosanskijih“ gradova pominje moj prijatelj, ne bi bio bosanski.
Dalji razvoj upotreba imena Bosna više je poznat, pa na njega neću trošiti previše redaka. U opštejugoslovenskoj atmosferi, zaključno sa Dejtonskim mirovnim sporazumom, u drugi plan otišla je i množina „jesu“ u odnosu na jedninu „je“, pa tako Bosna i Hercegovina danas nisu države, nego je država. Po tome, sljedeći do danas prihvaćenu logiku, ništa u Bosni i Hercegovini ne bi bilo bosansko, već isključivo bosanskohercegovačko, izuzev, ako nam je samo turski period presudan i određujući za sva vremena, a u kome se preko ejaleta i pašaluka taj pridjev proširio izvan granica dotadašnjeg autentičnog domaćeg tumačenja?!
Sve u svemu svakome je jasno da promjene načina upotrebe ove imenice kroz vrijeme nisu zavisile ni od čega drugog do od politike, pa se samim tim postavlja važno pitanje ne samo za našu domaću istoriju i identitetske teme, nego i za svjetsku – da li obavezuju politički konstrukti okupatora ili bilo kakvog drugog oblika nadvlasti, ako se oni razlikuju od primarnog (početnog) poimanja domaćeg stanovništva?
Okupacija ne obavezuje
Nedavno je predsjednik Turske T. Еrdogan, a u vezi sa sporom oko ostrva koja se nalaze u blizini turske obale, dao simbolički značajnu izjavu poručivši Grcima:”Vaša okupacija ostrva nas ne obvezuje. Kada dođe vrijeme, mi ćemo preduzeti sve što je potrebno”. Tako, mene što se tiče, to što su ovdje radili Turci, Austrougari ili Jugoslavije u vezi sa upotrebom naziva Bosna nas ne treba nas obavezivati.
U konkretnom slučaju, neko ko je iz Jajca za mene je Krajišnik (što ne treba brkati sa odrednicom Krajišnik koja se veže za tzv. Vojnu Krajinu u Austrougarskoj), jer je Jajce dio istorijske pokrajine Donji Kraji (što ne znači kraj u smislu krajevi ili okrajak, nego je arhaična imenica koja znači zemlja). On po bilo kojem autentičnom domaćem kriterijumu lišenom okupacionih intervencija ne može biti i nije Bosanac (za razliku od mene koji sam rođen u Sarajevu). Naravno, danas nikome ne možete, niti to treba raditi, nametnuti bilo kakav identitet (pokušale su Turska, Austrougarska, Jugoslavija, pa nisu uspjele), ali nauka, pogotovo istorijska, pravna ili politička, imaju obavezu da pojave, stvari, identitete, društvene konstruke svake vrste… nazivaju pravim imenom i da im vraćaju logiku i dovode ih u autentično stanje stvari svaki put kada je to moguće, a sada jeste.
Sve dok se to ne uradi na takav način, radi uklanjanja nesporazuma i zloupotreba, prihvatljivo je samo to da se svaki put uz imenicu Bosna navede i pridjev koji se odnosi na period o kome se govori, a kako bi se tačno znalo o čemu se zapravo priča – srednjovjekovna Bosna (uz jasno razlikovanje od naziva drugih teritorija pod vlašću feudalaca od bana Borića do kralja Stefana Tomaševića), turski Bosanski ejalet i turski Bosanski sandžak, austrougarske teritorije Bosna i Hercegovina, jugoslovenska republika Bosna i Hercegovina, dejtonska Bosna i Hercegovina.
Bosna i Hercegovina je politički pojam, pa ga se nikako drugačije i ne može vrednovati. Svaki drugi pristup ne odgovara istorijskoj ili bilo kojoj drugoj naučnoj istini i uglavnom je predmet ili neznanja ili dnevnopolitičkih i ideološko-pragmatskih zloupotreba.
Еto, dakle, malo novih teza za razmišljanje, koje mi se čine opravdanim, a siguran sam da će nakon rasprava o njima svako lakše shvatiti i prihvatiti gdje je zaista, odakle je zaista, kuda je zaista, ta Bosna – od Pala ili Sokoca na istoku do Travnika na zapadu i od Vranduka na sjeveru do granice sa Konjicem na jugu.
