Od požude do Duška Dugouška - zec je tokom istorije imao različita značenja, u svjetskom narodnom predanju i umjetničkom simbolizmu. Ali kako je tačno postao vizuelni simbol za Uskrs?
Uskrs je hrišćanski praznik kojim se slavi Hristovo uskrsnuće nakon njegovog raspinjanja na krst na Veliki petak.
A opet svuda vidimo da ga simboliše ušati, zubati glodar koji svuda ostavlja jaja.
Odakle tačno dolazi tradicija Uskršnjeg zeca?
Pronalaženje odgovora nije tako lako kao što se na prvi pogled čini - potraga će nas odvesti u nekoliko zečjih rupa, skoro kao Alisu na njenom putovanju kroz Zemlju čuda.
Tri zečje teme provlače se kroz svjetsku mitologiju i religiju: sveti status zečeva, njihova mistična veza sa Mjesecom i njihova povezanost sa plodnošću.
Ta potraga će obuhvatiti i kuniće i divlje zečeve - kad se istražuju narodna predanja i istorija umjetnosti, ponekad je teško razlikovati ova dva.
Oba su dio taksonomskog reda Lagomorfa, i porodice Leporidae, a često se oba tretiraju isto u religijama, bajkama i vizuelnim kulturama.
Da li su zečevi povezani sa Uskrsom, jer su često smatrani svetim bićima?
Divlji zečevi su bili poštovani u keltskoj mitologiji i predstavljeni kao lukavi prevaranti u mitovima plemena američkih Indijanaca, uključujući Mičabo i Manabuš.
Slične priče mogu se pronaći u centralnoafričkim bajkama i srodnom liku Brata zeca, najvećeg heroja lukavstva.
Nemoguće je ne vidjeti da zečevi iz crtanih filmova, uključujući Duška Dugouška, takođe slijede drevnu tradiciju snalažljivosti ove životinje.
Prema folkloru Velike Britanije, vještice mogu da se pretvore i u zečeve i u kuniće, a u mnogim kulturama doživljavaju se kao vijesnici i sreće i nesreće.
Divlji zečevi su brzi i okretni trkači, što bi moglo da objasni opšti doživljaj njihove lukavosti ili misterioznosti i opskurnosti.
Ovaj stav potkrepljuje fascinantni transnacionalni fenomen simbola "tri zeca".
Na njemu se vide tri zeca kako trče u beskrajnom krugu sa ušima koje im se dodiruju formirajući trougao.
Možete ga pronaći u mnogim srednjevjekovnim crkvama u Velikoj Britaniji - u Južnom Totonu (Devon), Long Melfordu (Safolk), Kotehelu (Kornvol), katedrali Svetog Davida u Pembrokširu i katedrali Čester.
Odavno smatran izvornom ikonom među britanskim učenjacima, tek je naknadno otkriven širom Evrope, u katedralama i sinagogama u Njemačkoj, francuskim seoskim crkvama - ali i na artefaktima nastalim u Siriji, Egiptu i Dolini Svat u Pakistanu, datirajući ponekad još iz devetog vijeka n.e.
Najraniji primjer može se pronaći u pećinama Dunhuang u Kini, budističkom svetom mjestu nastalom u šestom vijeku n.e.
"Tri zeca"
Privlačnost simbola "tri zeca" dijelom dolazi iz njegove centralne optičke varke - svaki zec pojedinačno ima dva uva, ali izgleda kao da ih ima ukupno tri.
Razlog zašto se ovaj simbol toliko raširio vjerovatno je međunarodna trgovina u prvom milenijumu nove ere.
Zajedno sa mnogim drugim sveprisutnim umjetničkim simbolima, vjerovatno se nalazio na predmetima koji su kupovani, prodavani i izvoženi Putevima svile između Evrope i Azije.
Vjeruje se da simbol ukazuje na prosperitet i regeneraciju preko svoje ciklične kompozicije i preklapajućih oblika.
Teme obnove i ponovnog rođenja djeluju povezane sa uskršnjom porukom.
Vjeruje se da je simbol "tri zeca" potekao iz priče iz Jatake (zbirke priča o životima Bude) o "zecu nesebičnosti".
U toj priči zec je prethodna inkarnacija istorijskog Bude Sidarte Gautame.
On je toliko velikodušan i pobožan da kada sretne izgladnjelog sveštenika, žrtvuje sebe ušavši u vatru da bi mu obezbijedio obrok.
Kao nagrada za njegovo dobro djelo, slika zeca ukazala se na Mjesecu.
Ova priča, i opšta povezanost zeca sa lunarnim, vjerovatno je potekla iz mnogo drevnijih religija u Indiji.
Mjesec zaista ima obilježje na svojoj površini koje liči (uz malo mašte i čkiljenja) na zeca.
Zečevi koji naseljavaju Mjesec ili zure u njega brojni su širom vizuelnih kultura Kine, Japana i Koreje.
Zec koji pravi eliksir života
Taoističke tradicije u Kini imaju priču o zecu koji živi na Mjesecu i sprema sastojke eliksira života.
Domorodačke kulture Sjeverne i Centralne Amerike imaju vrlo slične mitove koji povezuju zečeve i kuniće sa Mjesecom, vjerovatno zato što su i oni prepoznali lagomorfna obilježja na mjesečevoj površini.
Čini se da je zec počasna životinja, sinonim moći nebeskih tijela i buđenja, ne samo za hrišćane u Uskrsu, već širom svijeta.
Zeke i plodnost
Iako su simboli i basne sa Istoka ušli u evropsku ikonografiju, porijeklo Uskršnjeg zeca možda se krije mnogo bliže kući.
Većina hrišćanskih simbola potiče iz biblijskih izvora, iako su neki preživjeli iz umjetničkih kultura stare Grčke i Rima.
Biblija nudi oprečne stavove prema zečevima
U Ponovljenim zakonima i Knjizi Levitskoj, pominju se kao nečiste životinje.
Međutim, u Psalmima i Pričama Solomunovim opisuju se kao inteligentni, mada se na kraju osuđuju kao slabi.
Ono što je najviše fasciniralo starogrčke i rimske pisce u vezi sa našim dugouhim prijateljima bila je njihova plodnost.
Filozof Aristotel (384-322 p.n.e.), na primjer, zapisao je kako zečevi mogu da se razmnožavaju fascinantnom brzinom.
Drugi uticajni pisac Plinije Stariji (23-79 n.e.) greškom je vjerovao da njihova vratolomna brzina razmnožavanje može da se zahvali činjenici da su zečevi hermafroditi, i da rađaju i mužjaci i ženke.
Može li Uskršnji zec da bude povezan sa ovom klasičnom idejom o plodnosti, korišćenom da izrazi buđenje i bujanje proljeća?
U srednjevjekovnom i renesansnom periodu, zečevi su mogli biti simbol ili čednosti ili nesputane seksualnosti, zavisno od konteksta.
Takva zapanjujuća sposobnost biološke reprodukcije svakako je imala uticaja na evropski simbolizam.
Požuda je jedan od sedam smrtnih grehova, a kad ju je umjetnik opisao u alegorijskom obliku ("Luksurija"), ponekad je uzimala oblik žene sa zecom.
Rimski autor Elijan (oko 175- oko 235 n.e.) sugerisao je da su zečevi sposobni za superfetaciju - sposobnost začeća drugog fetusa dok su već trudni.
Dugo vremena su se ljudi tome podsmijavali, ali nedavna naučna otkrića dokazala su da su divlji zečevi zaista sposobni za takav podvig.
Elijan i drugi posmatrači ovog fenomena vjerovali su da divlji zečevi i kunići mogu da se porode bez kopulacije.
Zec u umjetnosti
I tako, krajnje neobično, ali u srednjevjekovnom i renesansnom periodu, zečevi su mogli biti simbol ili čednosti ili nesputane seksualnosti, zavisno od konteksta.
To se najbolje vidi kad se uporede Ticijanova spokojna i svijetla Bogorodica sa zecom (1520-30) sa Pizanelovom Alegorijom Luksurije (1426).
Na Ticijanovoj slici, čisti bijeli zeka simbol je Marijinog celibata.
Na Pizanelovom crtežu, zec simboliše razvratnost.
Ove biološke osobine kunića i zečeva takođe su podstakle asocijacije na plodnost u inače nepovezanim kulturama.
U actečkoj mitologiji, postojalo je vjerovanje u Centzon Tōtōchtin - grupu 400 božanskih zečeva za koje se govorilo da drže pijane žurke u slavu izobilja.
Čak i u Evropi, različita društva koristila su zečeve kao ikonu plodnosti i povezivali ih sa božanstvima reprodukcije.
Prema pisanijima Bede Poštovanog (673-735 AD), anglosaksonska boginja Ostara imala je zeca za saputnika zato što je predstavljala obnovu i plodnost proljeća.
Njeno festivalsko slavlje održavalo se u aprilu i naširoko se vjeruje da smo preko Ostare dobili ime Uskrs (Easter), baš kao i njenog zečjeg kompanjona.
Ako je ovo tačno, to znači da je prije mnogo vremena, hrišćanska ikonografija prihvatila i usvojila simbole starijih, paganskih religija, spojivši ih sa vlastitim.
Nedostaju dokazi
Da li ovo donosi definitivan zaključak o porijeklu Uskršnjeg zeke?
Problem sa pokušajima da se donese bilo kakav definitivan odgovor je nedostatak dokaza.
Pored Bede, nema jasne veze između Ostare i Uskrsa, a Beda se ne može smatrati direktnim izvorom o anglosaksonskoj religiji zato što je pisao sa hrišćanskog stanovišta.
Iako djeluje veoma vjerovatna, veza nikad ne može biti zasigurno dokazana.
Praktično kao u Alisi u Zemlji čuda, bijeli zec nikada nije do kraja uhvatljiv.
Tokom istorije, zečevi i kunići doživljavani su kao sveti i otjelotvorenje snalažljivosti.
Bili su povezivani sa enigmatskom čistotom Mjeseca, sa čednošću i superlativnim moćima plodnosti.
S razlogom ova izuzetno enigmatična životinja i dalje uspijeva da izbjegne svako objašnjenje.
Što dalje tražimo porijeklo Uskršnjeg zeca, on sve dublje nestaje u mračnim podzemnim tunelima, čikajući našu očajničku želju za logičnim odgovorom i pretvarajući je u iznenađujuće složenu zagonetku.
