Od Svetog Save do danas: Ovo je zaboravljena istorija koja povezuje Srbe i Ruse

Sveti Sava, srpski princ i prvi arhiepiskop autokefalne Srpske pravoslavne crkve, nikada nije kročio u Rusiju. Ipak, upravo on postavio je prve žive i suštinske temelje rusko-srpskih duhovnih veza. Početak te povezanosti, prema riječima Miloša Kovića, vodi nas do jednog ruskog monaha, koji se pojavio na dvoru Stefana Nemanje i koji je mladog Rastka, protivno očevim planovima, poveo u život monaha.

Pešić objasnio zašto je precrtao tri velika igrača

Prvi monaški postrig Sveti Sava prima upravo u ruskom manastiru na Svetoj Gori — Starom Rusiku. I to u najvećoj tajnosti, dok su njegovi pratioci spavali. S kule tog manastira Sava simbolično odbacuje svoje svetovno odjelo i preko monaha ga šalje nazad ocu, u Srbiju. I ta kula i danas postoji, a u kapeli na njenom vrhu, koju su oslikali srpski freskopisci, može se i danas vidjeti svedočanstvo međusobnog prožimanja ruske i srpske kulture i duhovnosti.

„Ruski kaluđer, kog spominje i Teodosije, jedan od Savinih biografa, učestvovao je u tom velikom događaju, u toj tinejdžerskoj pobuni koja je bila važan trenutak u našoj istoriji. Od Svetog Save do danas možemo da pratimo kontinuitet koji se ne može naći baš kod svih naroda, čak ni kod svih evropskih. Riječ je o duhovnom kontinuitetu, iako je naša istorija puna političkih i državnih diskontinuiteta“, ističe Miloš Ković, koji je i jedan od sagovornika u dokumentarnom filmu „Sveti Sava. Ruska boja na srpskoj zastavi“ ruske autorke Anželike Aretkine.

Dodik poručio EU: To pitanje postavite sebi, mi smo se prestali nadati

Ovaj dokumentarac, premijerno prikazan prošlog januara u Ruskom domu u Beogradu, a nedavno predstavljen i publici u Zaječaru, snimljen je povodom 850. godišnjice rođenja Svetog Save, zasnovan je na žitiju srpskog svetitelja i obrađuje temu viševekovnih veza ruskog i srpskog naroda. Pored Kovića, u njemu učestvuju i glumac Miloš Biković i njegov brat, arhimandrit Mihailo, kao i drugi sveštenici Srpske pravoslavne crkve.

Srpski manastir kao izraz duhovne samosvijesti

Filmska ekipa nas vodi u drevne manastire koje je Sveti Sava posećivao i u planinsku isposnicu u kojoj se molio. Nakon Rusika, Sveti Sava odlazi u Vatoped, a zatim 1198. godine osniva manastir Hilandar, kao zajedničku zadužbinu sa svojim ocem Stefanom Nemanjom. U izvorima tog doba stoji izričito da je manastir srpski. Prema riječima Miloša Kovića, ta odluka svjedoči o ranoj srpskoj samosvijesti, koja je još u 12. vijeku tražila institucionalni izraz.

Vulin: Dio opozicije se raduje mržnji onih koji su protiv Srpske

On naglašava da pojam nacije u 12. vijeku nije bio isti kao danas, nije bilo nacionalne svijesti u modernom shvatanju, ali je postojala jasna i duboka svijest o pripadnosti zajednici zasnovanoj na jeziku, poreklu i zajedničkom duhovnom naslijeđu. Prema njegovim riječima, to se može opisati kao „protonacionalni identitet“.

„To je osjećanje da je sudbina jedne zajednice vezana zajedničkim jezikom, porijeklom i naročito zajedničkim predanjem, zajedničkim kultovima. Dakle, nije verbalizovano kao 'mi smo Srbi', ali u to vrijeme se piše o 'srpskom otačastvu' i to je u izvorima iz tog vremena vrlo frekventna sintagma. Postoji i pojam 'otačastvoljubac' koji Sveti Sava koristi da bi opisao svog oca“, objašnjava Ković.

Da li će nam trebati kišobran? Evo kakvo nas vrijeme očekuje sutra

Prema njegovim riječima, Sveti Sava je želio više od samostalne države — on je radio na uspostavljanju duhovne autonomije. Srpska autokefalija, uspostavljena 1219. godine, bila je ključni trenutak u potvrđivanju srpske duhovne samobitnosti. Na tom prostoru, gdje su dotad vladali grčki i latinski, Sveti Sava uzdiže srpskoslovenski kao punopravni liturgijski i državni jezik.

Duhovna cjelina unutar pravoslavlja

Miloš Ković dodaje da Sveti Sava nije samo utemeljio crkvu već i jezik i kulturnu svijest Srba, a to je bilo važno i za uspostavljanje kontakata s Rusima, koji su dijelili sličan kulturni i verski okvir.

Prijema njegovim riječima, iako politički odnosi u srednjem veku često variraju, u pravoslavnom svijetu je postojala svijest o duhovnoj cjelovitosti.

„Vijekovima posle Ćirila i Metodija u duhu različitog toka naših istorija mijenjaju se jezici. Iz prvobitnog staroslovenskog, jezika makedonskih Slovena koji su Ćirilo i Metodije uzeli kao osnovu svojih prevoda svetih spisa na slovenski jezik, dobijaju se derivati, odnosno redakcije. Tako se dobija srpsko-slovenski, bugarsko-slovenski, rusko-slovenski. Međutim, ti ljudi imaju svijest o zajedničkom poreklu i vjeri. U vrijeme kada se odnosi s Rimom i Zapadom hlade i lome, između pravoslavnih naroda ta bliskost ostaje“, objašnjava istoričar.

Pad srpske srednjovekovne države doveo je do egzodusa obrazovanih Srba i pripadnika drugih balkanskih naroda širom hrišćanskog svijeta. Mnogi od njih otišli su u Rusiju, a to je bio početak širenja kultova srpskih svetitelja u Rusiji prije Ivana Groznog.

Preminuo vlasnik “Centruma”

Srpski igumani i episkopi, kako priča Miloš Ković, dolazili su u Rusiju u potrazi za pomoći, a tamo su bili dočekani s bratskom otvorenošću. Neki su ostali i Rusiji, postali episkopi, pa čak i zamenici patrijarha. Uz srpske izbjeglice u Rusiji je dospela i duhovna baština, a mnogi učeni Srbi radili su na utvrđivanju kultova srpskih, ali i ruskih svetitelja kod Rusa.

Pored duhovne, u Rusiju je stigla i pravna baština, kaže Miloš Ković, posebno ističući značaj Nomokanona Svetog Save, poznatog kao „Krmčija“.

„To je pravni zbornik koji uređuje ne samo crkveni, nego i porodični i javni život. I on vijekovima živi u ruskom carstvu“, podsjeća Ković.

Skandal na meču Srbija - Slovenija koji je promakao svima

Kult srpskih svetitelja u Rusiji naglo je ojačao s Ivanom Groznim, koji je mnogo polagao na svoje srpsko porijeklo i rođačke veze s Jakšićima, preko svoje bake Ane koja je snažno uticala na njega.

Prema njegovoj naredbi, Arhangelski sabor u moskovskom Kremlju, koji je izgrađen po naređenju njegovog oca Vasilija Trećeg, obnovljen je i ukrašen freskama ruskih svetitelja, među kojima su se našla i četiri stranca. Uz Mihaila Prvog Paleologa, obnovitelja Vizantijskog carstva, među njima su bili Sveti Sava, Sveti Simeon i Sveti knez Lazar.

„Njih trojica su u Rusiji veoma poštovani i pored domaćih ruskih svetitelja, što potvrđuje njihov veliki uticaj na pravoslavni svijet i ruski narod“, ističe Miloš Ković.

Ivan Grozni je, takođe, naredio da se za njega napiše ogromna hronika cijelog svijeta, letopisni svod, u kojem je posebna pažnja posvećena Svetom Savi i Kosovskom boju. U Rusiju je doneto i jedno od ranih žitija Svetog Save, koje je napisao monah Teodosije u 13. veku. Tadašnja ruska država ga je dobila preko monaha Isaije oko 1517. godine.

Kada je riječ o ruskim svetiteljima, ulogu koju među Srbima ima Sveti Sava, među Rusima je dobio Sergej Radonješki. Oba svetitelja su, kako ističe naš sagovornik, bili figure koje oblikuju nacionalni identitet ne samo u duhovnom, nego i u kulturno-nacionalnom smislu.

Požar buknuo u restoranu: Petoro povrijeđenih

„Oba svetitelja pripadaju onome što savremena nauka zove 'zavjetne nacije'. Prema profesoru Entoniju Smitu, Srbi i Rusi su narodi koji u srednjem vijeku vjeruju da su dali zavet Bogu — da će ostati u pravoj veri, a zauzvrat će Bog brinuti o njima. Time se identitet naroda ne zasniva samo na porijeklu, nego prije svega na vjeri i predanju“, objašnjava Ković.

Od 16. vijeka ruski uticaj u srpskim manastirima postaje sve vidljiviji. Donose se ruske knjige, ikone, svetinje, a u 17. veku to postaje sistematski proces — sa svakom misijom srpski monasi donose u koferima duhovno blago.

„Njegoš se vraćao iz Rusije s punim koferima knjiga. Bez tog uticaja, teško da možemo razumeti 'Gorski vijenac' ili 'Luču mikrokozmu', a pogotovo 'Lažnog cara Šćepana Malog'. Ne zaboravimo da je Njegoš bio pravoslavni mitropolit. To su veze koje mi danas otkrivamo posle vijekova, ne samo sekularizma nego i borbenog ateizma kroz koje su prošli i Rusi, i Srbi“, napominje Ković.

Duhovni kontakt kao izraz identiteta

Da li je Sveti Sava začetnik srpsko-ruskih veza ili samo jedna karika u dugom lancu? Ković podsjeća da su ti odnosi vjerovatno postojali i prije njega — u narodnoj svijesti, u korijenima slovenske pismenosti, u zajedničkom predanju misije Ćirila i Metodija.

„Ali s njim dobijamo ključni momenat. Veze se rađaju u duhu. Identitet nije samo pitanje krvi i tla, već prije svega pitanje duhovnosti, pitanje zaveta. Sveti Sava je izabrao put ka spasenju — i tim izborom otvorio vrata veze koja i danas traje“, ističe Ković.

Evo koliko zarađuju berači kupina

Danas, kako ističe Miloš Ković, odnosi srpske i ruske crkve i naroda ponovo jačaju i prepoznaju se u svjetlu vijekovnih veza koje je započeo Sveti Sava.

„Danas smo u fazi otkrivanja i odgovaranja na pitanje ko smo. Kada odgovorimo na to pitanje, i te srpsko-ruske veze će ojačati. Posle raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, odnosno projekata realnog socijalizma i samoupravnog socijalizma u 20. veku, mi se sada na neki način vraćamo na 18. i 19. vijek, pa i na starije epohe. Naravno, mi živimo u 21. vijeku, ali prošlost ne prolazi, ništa nije gotovo ili završeno. Da li je slučajnost to što je upravo Rusija toliko pomogla u završetku Hrama Svetog Save na Vračaru? Da li je slučajnost što je Sveti Sava primio monaški postrig baš u Starom Rusiku? Za nekoga je to slučajnost, za nekoga slučajnosti – nema“, zaključuje Miloš Ković.

(Sputnjik)