Inflacija, kao jedan od najvažnijih makroekonomskih indikatora, se u periodu do 2021. godine nije izdvajala kao veliki problem u ekonomiji Republike Srpske. Iako uvijek aktuelna tema, potrošačke cijene i inflacija dolaze u pravi fokus tek zadnjih godina.
Nažalost, nastankom svih kriza, a prvenstveno energetskom krizom (2022. godina) cijene počinju da "divljaju“. Rast cijena je bio prisutan u čitavoj Еvropi, gdje smo imali i dvocifrenu inflaciju, pa tako ni Republika Srpska nije mogla da ostane izolovana u tim procesima. Ako bi izvršili prostu komparaciju sa drugim zemljama Еvrope i regiona, sigurno se ne bi svrstali ni u najugroženije, a ni u najbolje po ovom pokazatelju.
Šta nam pokazuje 2024. godine?
Ako se 2022. godina pamti po izuzetno visokoj inflaciji (jer je međugodišnja inflacija bila dvocifrena više od pola godine), 2023. godina će se pamtiti po tome da je ukupna inflacija značajno usporila u odnosu na brojke iz prethodne godine, onda će 2024. godina biti upamćena po stabilizaciji cijena.
Cijene proizvoda i usluga u Republici Srpskoj, mjerene indeksom potrošačkih cijena, u decembru 2024. godine u odnosu na prethodni mjesec u prosjeku su više za 0,5 odsto, dok su u odnosu na isti mjesec prethodne godine (decembar 2023.) u prosjeku više za 1,9 odsto. Takođe, veoma važno je naglasiti da je ovo najniža inflacija u odnosu na sve zemlje bivše Jugoslavije (samo Slovenija ima istu međugodišnju inflaciju = 1.9 odsto). Na kraju, treba izdvojiti i prosječnu godišnju inflaciju, tj. podatak koji u analizama ima i najveću primjenu (s ovim podatkom se npr usklađuju penzije, zatim na osnovu njega vrše procjene svih međunarodnih finansijskih institucija, odnosno u ekonomskoj literaturi ima dominantno citiranje...), a koji za 2024. godinu iznosi 1.8 odsto.
Е sada, iz ugla građana, ta stabilizacija cijena o kojoj pričaju ekonomisti, ne znači uopšte optimizam. Istina je da su se cijene stabilizovale, ali ta stabilizacija cijena se dešava na relativno visokom nivou.
Plate ili cijene, šta brže raste u Srpskoj?
Tržište rada u Republici Srpskoj i u 2024. godini, kao i u periodu prije 2024. godine, ostalo je stabilno. Za razliku od cijena, nije bilo negativnih oscilacija kod plata i broja zaposlenih. Ako posmatramo plate, može da se zaključi da je prethodnu godinu obilježio nastavak kontinuiteta rasta plata. I ne samo to, imamo situaciju da u Republici Srpskoj, plata i u 2024. godini (kao što je to bilo i u prethodnoj 2023. godini) uspijevala da raste brže od cijena, tako da se pozitivan trend nastavio i u prošloj godini.
Ako bi prethodno analizirali kroz prizmu najnovijih brojki, vidjeli bi da je prosječna neto plata u 2024. godini iznosila 1.404 KM i u odnosu na 2023. godinu realno je veća za 8,3 odsto, što je i odgovor na pitanje.
I ovdje postoji ono "međutim“, što može da pokvari prethodno štivo. To što prosječna plata raste brže od inflacije u Republici Srpskoj ne znači istovremeno da se standard „prosječnog stanovnika“ poboljšava. Da bi izveli konačan zaključak, potrebno je detaljno analizirati potrošnju stanovnika Srpske.
Veliko učešće u potrošnji domaćinstva ima hrana
Ako kao ishodište uzmemo Anketu o potrošnji domaćinstva (HBS), a pri tome zanemarimo period istraživanja (2021/22), lako se može zaključiti da hrana i bezalkoholna pića dominiraju u potrošnji, tj. imaju najveće učešće u "prosječnom domaćinstvu“ u Republici Srpskoj. S druge strane, ako se referišemo na Sindikalnu potrošačku korpu, opet imamo dominantan udio prehrane (gdje su uključeni i restorani...).
U vezi sa ovim, treba iskreno reći i to da visok udio hrane, ili prehrane uopšte, u ukupnim mjesečnim izdacima domaćinstva, je odlika manje razvijenih društava. Pošto se još u Еvropskim okvirima svrstavamo u takva društva, vrlo je važno obratiti pažnju na to kako se kretala cijena hrane u godinama iza nas.
Nažalost, ti podaci nisu ohrabrujući. Ako poredimo decembar prošle godine sa istim mjesecom 2021. godine i fokusiramo se samo na hranu ili bezalkoholna pića, uočavamo velike razlike. Konkretno, cijena čokolade (oko 50 odsto rast), svinjetine (44 odsto), kafe u restoranima (43 odsto), hljeba, riže i drugih proizvoda prevazilazi procentualni rast plata za isti period. Sve to značajno utiče na kućne budžete i ne dozvoljava da se rast plate, koji je evidentan, više osjeti u „prosječnom domaćinstvu“ u Republici Srpskoj.
Tragajući za razlozima...
Brojni su razlozi zašto se ovo dešava. Neki od važnijih su:
1. Zloupotreba, jer "cijene nisu fleksibilne naniže“. To znači da se svaki, pa i najmanji razlog za rast cijena (bilo globalno ili lokalno), iskoristi da se to prelije na krajnjeg kupca, dok pad cijena sirovina ili namirnica za hranu ne dovodi (bar ne u kratkom roku) do pada cijena. Cijene ostaju na prethodnom, visokom, nivou.
2. Inflacija hrane u Srpskoj je u značajnoj mjeri uvezena, jer skoro 50 odsto ukupnog uvoza hrane čini uvoz iz Srbije. Ovaj podatak je važan, zato što se Srbija suočava sa rastom cijena hrane u prethodnom periodu, pa se taj efekat prelijeva i u Srpsku.
3. Psihološki - rast plata koji se najavljuje, kao i rast minimalne plate koji se u kontinuitetu dešava, mnogi koriste kao alibi za rast hrane, ali i drugih proizvoda. Problem je što se ta pojava javlja i kada za to ima potrebe, ali i kada je to potpuno neopravdano.