Faust pod Tavorom

Učenik nam svjedoči (Lk. 30.7,11-16) da je majka udova išla za odrom mrtvog jedinca daveći se u moru tuge. Slana voda oči joj je nagrizala a tragove njenih stopa u prašini spirala je rijeka ljudi koji su ih oboje sprovodili: njega u nepovrat a nju na marginu i u zaborav. Na kapiji sretoše Onoga što pogubi sve prvence u zemlji Misirskoj; Onoga po čijem rođenju mač rimski posiječe mladence Vitlejemske na hiljade njih. Baš On joj sažaljen reče „Ne plači!“

„I pristupivši dohvati se nosila, a nosioci stadoše; i reče: Momče, tebi govorim, ustani!

I sjede mrtvac i stade govoriti; i dade ga materi njegovoj.“

- sretenje povorki, smrtne i životne, zbi se podno preobraženjskog Tavora.

Da li bi udovica majka mogla biti današnja Evropa, a njen sin jedinac evropska civilizacija? U tom slučaju bi Hristos bio vaskrsitelj evropske civilizacije, a takvo tumačenje ne nahodim kod svetih otaca. Njihova tumačenja Nainskog vaskrsenja, koliko mi je poznato, ne daju Hristovom činu društvenopolitički kontekst. Čini se da Hristos nije ušao u Nain da bi vaskrsao civilizaciju, već čovjeka umrtvljenog grijesima. Da li (bi) se Hristos uopšte bavio pitanjima civilizacije?

Hristos kao biće - ne bih rekao. Ali hrišćanstvo kao manifestaciju, koriste i za to. Nedavno sam imao priliku da slušam evropskog mislioca nove generacije, dr Dejvda Engelsa, o njegovoj viziji našeg kontinenta koja je obrazložena u knjizi „Braniti Evropu kao civilizaciju“. Okosnice njegovog koncepta jesu faustovski duh, kao distinktivna evropska karakteristika; i hesperijalizam, kao treći put između liberalističkog univerzalizma i suverenističkog fragmentizma. Kako je faustovski duh neodvojiv od imperijalizma a hesperijalizam od zemaljskoga carstva, to je obzervacija ovih koncepcija iz ugla našeg Gorskog vijenca i Carevog zaveta potpuno prirodna.

Gorski vijenac i faustovski duh

U odnosu između Njegoševog Gorskog vijenca i pojma faustovskog duha, kako ga je u modernoj političkoj filozofiji obradio Dejvid Engels, otkriva se duboka civilizacijska antinomija: borba između evropske ideje progresivnog aktivizma i Pravoslavne ideje žrtvenog podviga. Engelsovo shvatanje faustovskog duha na neki način nastavlja Špenglerovu analizu zapadne civilizacije kao kulture „beskrajnog prostora“, dinamičke ekspanzije i kreativne nemirnoće. U hrišćanskom kontekstu, Engels iz tog duha izvodi faustovsko hrišćanstvo — sintezu herojstva (ratništva), misije i kulturne izgradnje. Ta vizija hrišćanstva nastoji da uredi svijet, obnovi civilizaciju i ponovo utemelji Evropu kao duhovni entitet.

Nasuprot tome, Njegoš u Gorskom vijencu predstavlja čovjeka koji teži istom „nebeskom“ uzletu, ali ne kao osvajač, već kao sluga Višnjega. U junacima kao što je Vuk Mićunović on oblikuje obraz sina metafizičkog nemira — „sokola kom prvo perje nikne“ — bića koje ne može da se zadrži u niskom, ali koji svoj let usmjerava ka Bogu, a ne ka moći. Taj uzlet možda jeste faustovski po naboju, ali Pravoslavan po smjeru: težnja ka nebeskom, ka slobodi, a ne želja da se ovlada nebom i zemljom i uspostavi cenzura ideja. Rezon faustovskom duhu nalik, kod Njegoša nalazimo u liku Selim-vezira. Kao što Faust u Geteovom djelu prodaje dušu za znanje i vlast, Selim je čovjek koji se odrekao čovječnosti radi carstva zemaljskog. On je racionalan, disciplinovan, državogradan — sve vrline koje zapadni svijet poštuje — ali njegovo djelovanje nema eshatologije. Njegoš ga prikazuje kao um bez nadahnuća Božjeg; čovjeka koji se ne bavi spasenjem već izgradnjom poretka. U tom smislu, Selim je faustovski čovjek u padu — onaj u kojem je duh zamijenjen golom silom, a misija postala mehanizam. Selim-vezir i Faust, bogatstva spoljašnjeg sjaja, moći i slave, organizacije i poretka – ali bez života. Zlatno lišće tog duha i njegove civilizacije vrijedi koliko i „trošan zastor preko zemlje blatne“ - ukrašavaju pad, ali ga ne čine preporodnim. Njegoševi junaci, naprotiv, podsećaju na lišće koje krstonosno prinosi svoj život korijenu, da bi hrast, lipa i jasen — zajednica duha — živjeli. Faustovski čovjek sjaji kao isprazna smokva; Pravoslavni junak umire kao lišće koje pada radi ploda.

Što su oni? Žertve blagorodne

da prelaze s bojnijeh poljanah

u veselo carstvo poezije,

kako rosne svijetle kapljice

uz vesele zrake na nebesa.

(Gorski vijenac)

U Njegoševoj teološkoj predstavi, između Mićunovića i Selima, naročito između Mićunović-Vuka i Hamze kapetana, duboko ponire i visoko se uzdiže vododelni izbor svkog pojedinca: ushođenje ka nebu ili zarobljenost u zemaljskom carstvu. „Faustovski duh“ koji teži djelu, na Istoku se prečišćava podvigom, dok se na Zapadu često završava u tehnokratskoj gordosti. Zato Gorski vijenac može da se čita kao Pravoslavni korektiv ponuđenoj faustovskoj Evropi — poema koja podsjeća da bez krsta, energija uzleta postaje energija pada. Pismo Vladike Danila unutar istog djela daje eksplicitnu duhovno-političku osudu tog „zemnog mesijanizma“. Prijekornim opisom carskih činovnika i vezira, Njegoš razobličava birokratski totalitarni um koji hoće da uredi sve, „da pregleda u mladeži zube“. Taj um je, u suštini, sekularizovana orijentalna forma faustovskog duha — čovjek koji sebe postavlja kao mjeru reda. To je upravo onaj tip civilizacijskog ustrojstva koji Engels pokušava spasiti političkom reformom, a Njegoš ga prepoznaje kao vraga su sedam binjišah, demonskog mesiju koji gradi poredak bez blagodati.

Tako Gorski vijenac otkriva unutrašnju dramu faustovskog duha: on može biti zdrav i slobodan samo kada se podredi Krstu Časnom. U suprotnom, svaka organizacija svijeta — ma koliko disciplinovana i moralizovana - pretvara se u novi oblik demonske samodovoljnosti. Njegoševi junaci tome se uzdižu kao antipodi: kao oni koji polažu život svoj za bližnje svoje (u čemu je i jedino opravdanje Hrišćaninu da uzme oružje).

Carev zavjet i hesperijalizam

Kada se Engelsova vizija hesperijalizma postavi pored Carevog zaveta Svetog Vladike Nikolaja, kontrast postaje još izraženiji. Carev zavjet formuliše arhetip Pravoslavne eshatologije: čovjek stoji pred izborom između dvije stvarnosti — zemaljske, prolazne, i nebeske, vječne. Knez Lazar sažima formulu naše ontološke obrečenosti: „Zemaljsko je za malena carstvo, a nebesko vazda i dovjeka“. To je metafizički temelj srpske duhovnosti: žrtva umjesto moći, stradanje umjesto materijalno-zemaljskog trijumfa, nebeska istina umjesto istorijske efikasnosti.

Dejvid Engels, nasuprot tome, u svom projektu odbrane Evrope kao civilizacije formuliše hesperijalizam — poziv na „treći put“ između globalizma i nacionalnog izolacionizma. On želi da obnovi Evropu kao civilizaciju koja se oslanja na svoje hrišćanske i antičke korijene, ali unutar istorijske dimenzije političke organizacije. To je pokušaj duhovne revitalizacije unutar istorije (i geografije); „guranje“ određene i ekskluzivističke civilizacije u epicentar Hristovog domostrojenja. Engels poziva na jedinstvo država, kulture i morala u zajedničkoj odbrani civilizacije. No, u toj misaonoj konstrukciji široko je polje za ono što Carev zavet naziva „lukavstvom carstva zemaljskog“. Iako Engels često govori o „ukorijenjenju u transcendenciji“, njegova transcendencija ima (izvrnut) funkcionalni karakter — ona služi očuvanju civilizacije, ne spasenju duše. To je „duhovnost“ koja ostaje horizontalna: ona zaista oblagorođuje zemlju, istoriju i civilizaciju ali ne uzdiže se iznad njih.

Iz zavjetne perspektive, to znači da Engels, mada brani hrišćanske vrijednosti, u suštini bira zemaljsko carstvo. Njegov hesperijalizam teži „realističnom poretku“, „redu i stabilnosti“ - dakle, istorijskom opstanku civilizacije. Ali po Nikolajevom zavjetu, upravo je odricanje od tog opstanka kao apsolutnog cilja i svrhe, prihvatanje stradanja radi nebeskog, upravo je to suština istinske duhovnosti. Čini se da funkcionalistička redukcija transcedencije na kojoj se zasniva hesperijalizam, podsjeća na smokvu što „pušta trudbenike na rad prije roka“ – suprotno njihovoj pravoj namjeni, čini od njih „lažno obećanje“ i završava prokletstvom besplodnosti.

Carev zavjet stoga razobličava hesperijalizam kao moderni izraz faustovske želje: čovjek hoće da spase svijet, ali bez lične žrtve. Engelsov „duh herojskog hrišćanstva“ postaje pokušaj da se opravda ekspanzionizam kroz istoriju, da se apsolutna vrijednost projektuje u politički poredak i usvrsishodi za politički poredak. Nikolajev odgovor je apodiktičan: nema spasenja civilizacije bez pokajanja, niti neba unutar zemlje. Zato bi u kategorijama zavjetne teologije Engelsova Evropa bila „carstvo zemaljsko opravdano idealima neba“. Njegov hesperijalizam pokušava da sačuva ostatke hrišćanske etike, ali unutar okvira istorijskopolitičke pragmatike. To je ono što pravoslavna tradicija vidi kao eshatološku obmanu: pokušaj da se nebo podvede pod političke forme.

Kao što u priči zamućen i zanesen pogled vidi u otpalom lišću „temelj novog svijeta, plan rasta i strategiju“, tako i autor u hesperijalizmu vidi mogućnost spasenja Zapada — ali taj optimizam protkan je istim apsurdom: oživljavanje onoga što je suštinski mrtvo. Engelsov poziv na „obnovu Evrope kao civilizacije“ nosi plemenit motiv očuvanja duhovnosti, ali ostaje zatvoren u istorijsku nužnost — u ono što Zavet naziva „za malena carstvom.“ Ono zbog čega su Rimljani pogubili Vitlejemske mladence. I nikako ono zbog čega su pogubljeni prvenci Misirski.

Stoga, u sudaru između Zaveta i hesperijalizma, između pravoslavne eshatologije i zapadne istoriosofije, postoji jasna linija razlike:

Engels želi da spasi Zapadnu civilizaciju - Nikolaj i Njegoš žele spasenje čovjeku.

Od faustovskog duha do Tavorske svjetlosti: pravoslavni pogled na hesperijalizam

Faustovski duh posmatran kroz okulare Gorskog vijenca i Carevog zaveta pokazuje se kao iskušenje za ljude koji hoće nebo bez lične žrtve, na Tavor ali ne i na Golgotu; a hesperijalizam - pokušaj da se Hristovo Carstvo smjesti u okvire (Zapadne) Evrope. Iz pravoslavnog ugla, čini mi se da obe koncepcije ostaju duhovno nedovršene jer bez preumljenja i preobraženja pobuda, ove kao i sve druge civilizacijske sinteze ostaju u domenu zemaljskog.

U tom smislu, Gorski vijenac i Carev zavet stoje kao dva stuba jedne iste misli: naše spasenje nije presudno u očuvanju države - civilizacije, nego u oboženju, u rastu u mjeru Hristovu; ne u kolektivnom trijumfalizmu, nego u ličnoj spremnosti na žrtvu. A udovna Evropa ako to previdi, koliko god kulturno snažna ili politički uređena bila, ruke će joj biti grane masline o koju vješaju apostole a njene ideologije

„Suvo lišće smokve bez ploda,

Razvejano šarom podno gore Maslinske,

Trošan zastor preko zemlje blatne.“