Glavni arhitekta “rata protiv terorizma”: Ko je bio Dik Čejni

Čejni je bio američki političar i državnik, jedna od najznačajnijih i najkontroverznijih ličnosti u savremenoj političkoj istoriji Sjedinjenih Američkih Država.

Svijet

Umro Dik Čejni

Rođen je 30. januara 1941. godine u Linkolnu, u saveznoj državi Nebraska. Studirao je političke nauke, a političku karijeru započeo je tokom šezdesetih godina u Vašingtonu, gdje je radio kao savjetnik u administraciji predsjednika Ričarda Niksona, a zatim i Džeralda Forda. U Fordovo vrijeme obavljao je funkciju šefa kabineta Bijele kuće, što je bilo njegovo prvo istaknuto mjesto u izvršnoj vlasti.

Tokom osamdesetih, Čejni je bio kongresmen iz Vajominga i važio za jednog od vodećih predstavnika Republikanske stranke u Predstavničkom domu. Krajem te decenije, u administraciji predsjednika Džordža Buša Starijeg, postavljen je za ministra odbrane (1989–1993). U tom svojstvu nadgledao je operaciju „Pustinjska oluja“ — američku vojnu intervenciju u Zalivskom ratu protiv Iraka 1991. godine.

Poslije odlaska iz javne službe, Čejni je nekoliko godina radio u privatnom sektoru kao direktor energetske kompanije „Halliburton“, jedne od najvećih svjetskih korporacija u oblasti naftne industrije.

Najpoznatiji je kao potpredsjednik Sjedinjenih Američkih Država (2001–2009) u administraciji predsjednika Džordža V. Buša Mlađeg. Njegov uticaj u toj ulozi bio je izuzetno velik — mnogi analitičari smatraju da je bio jedan od najmoćnijih potpredsjednika u istoriji SAD. Čejni je imao ključnu ulogu u oblikovanju američke spoljne i bezbjednosne politike nakon terorističkih napada 11. septembra 2001., uključujući i odluke o ratovima u Avganistanu i Iraku.

Njegova politika, naročito u pogledu „rata protiv terorizma“, nadzora, i postupanja prema zatvorenicima u Gvantanamu, izazvala je brojne kontroverze i oštre kritike.

Svoj posljednji glas na predsjedničkim izborima 2024. godine dao je Kamali Haris.

Veći dio života, Čejni je imao probleme sa kardiovaskularnim bolestima, preživio je niz srčanih udara.

Teroristički napad

Čejni, bivši predstavnik Vajominga, šef kabineta Bijele kuće i sekretar za odbranu, uživao je u unosnoj karijeri u korporativnom svijetu kada ga je Džordž V. Buš zadužio da provjerava moguće kandidate za potpredsjedničku funkciju. Potraga se završila tako što je Čejni sam položio zakletvu kao svjetski iskusni "broj dva" pored neiskusnog novog predsjednika koji je došao u Ovalni kabinet nakon spornih izbora.

Iako karikature Čejnija kao stvarnog predsjednika ne odražavaju tačne dinamike Bušovog unutrašnjeg kruga, on je uživao u ogromnom uticaju koji je imao iz sjenke.

Čejni je bio u Bijeloj kući, dok je predsjednik bio van grada, 11. septembra 2001. U dijeliću sekunde užasa kada je drugi oteti avion udario u Svjetski trgovinski centar u Njujorku, rekao je da se promijenio i odlučio da osveti napade koje je optužena al-Kaida i da sprovede američku moć širom Bliskog istoka kroz neokonzervativnu doktrinu promjene režima i preventivnog rata.

"U tom trenutku, znalo se da je ovo namjeran čin. Ovo je bio teroristički akt", prisjećao se tog dana u intervjuu za Si-En-En sa Džonom Kingom 2002. godine.

U kasnijim godinama, Čejni je razmišljao o tome kako su ga napadi ostavili sa ogromnim osjećajem odgovornosti da se takav napad na domovinu nikada više ne ponovi.

Iz bunkera duboko ispod Bele kuće, Čejni je ušao u krizni režim, usmjeravajući odgovor nacije u žalosti koja je odjednom bila u ratu. Dao je naredbu da se obori svaki dalji oteti avion ukoliko se približi Bijeloj kući ili Kongresu SAD. Za mnoge, njegovi česti odlasci na "neotkrivene" lokacije izvan Vašingtona kako bi očuvao predsjednički lanac sukcesije, dodatno su učvrstili njegov imidž sveznajuće figure koja vodi tajni rat iz sjenke. Njegova jastrebska i alarmantna percepcija nacije suočene s ozbiljnim prijetnjama nije bila izuzetak u to vrijeme - posebno tokom traumatičnog perioda koji je uključivao pošiljke antraksa i snajperske pucnjave oko Vašingtona, što je pojačalo osjećaj javnog straha, iako nisu bili povezani sa 11. septembrom.

Napadi 11. septembra pokrenuli su rat SAD u Avganistanu da bi se zbacili talibani koji su pružali utočište al-Kaidi, iako je lider terorističke grupe, Osama bin Laden, pobjegao. Ubrzo je Čejni zagovarao širenje američkog napada na Irak i njegovog lidera Sadama Huseina, čije je snage pomogao da se izoluju iz Kuvajta tokom Prvog zalivskog rata kao Pentagonov šef pod Džordžom H. V. Bušom.

Potpredsjednikova agresivna upozorenja o navodnim programima oružja za masovno uništenje u Iraku, navodnim vezama s al-Kaidom i namjerom da se teroristima obezbijedi smrtonosno oružje, igrala su veliku ulogu u pripremi američke invazije na Irak 2003. Kongresni izvještaji i druge postratne istrage kasnije su pokazali da su Čejni i drugi administrativni zvaničnici preuveličavali, pogrešno predstavljali ili nisu adekvatno prikazali pogrešne obavještajne podatke o programima oružja za masovno uništenje koje Irak nije posjedovao. Jedna od njegovih najzloglasnijih tvrdnji - da je glavni otmičar 11. septembra, Mohamed Ata, sastao se sa iračkim obavještajnim zvaničnicima u Pragu - nikada nije dokazana, uključujući i nezavisnu komisiju za napade 11. septembra.

Ipak, Čejni je 2005. tvrdio da je on i drugi zvaničnici djelovali na osnovu "najboljih dostupnih obavještajnih podataka". Iako je priznao da su pogrešne informacije očigledne unazad, insistirao je da je svaka tvrdnja da su podaci "isfabrikovani, preuveličani ili lažno predstavljeni" "potpuno netačna".

Konflikti u Iraku i Avganistanu takođe su odveli SAD na mračni pravni i moralni put, uključujući "pojačana ispitivanja" osumnjičenih za terorizam, što su kritičari nazvali mučenjem. Čejni - koji je bio u centru svih aspekata globalnog rata protiv terorizma - tvrdio je da su metode poput "waterboardinga" potpuno prihvatljive. Takođe je bio iskreni zagovornik držanja osumnjičenih u Gvantanamu bez suđenja - praksu koju su kritičari kod kuće i u inostranstvu označili kao uvredu osnovnim američkim vrijednostima.

Bez kajanja

Čejni je postao simbol pretjerivanja u kampanjama protiv terorizma i fatalno pogrešnih pretpostavki i lošeg planiranja koje su inicijalno uspješnu invaziju na Irak pretvorile u krvavo močvarno područje. Napustio je funkciju omražen od strane demokrata, sa rejtingom odobravanja od 31% prema Pew Research Center.

Do kraja života, Čejni nije izrazio kajanje, uvjeren da je samo radio ono što je bilo potrebno da odgovori na neviđeni napad na američko tlo koji je ubio skoro 2.800 ljudi i doveo do skoro dvije decenije stranih ratova koji su podijelili naciju i transformisali politiku.

"Ponovo bih to učinio u minut", rekao je kada je suočen s izvještajem Senatskog obavještajnog odbora 2014. godine koji je zaključio da su pojačana ispitivanja bila brutalna i neefikasna i odgovorna za narušavanje ugleda SAD u svijetu.

O ratu u Iraku rekao je Si-En-Enu 2015: "Tada je to bilo ispravno, vjerovao sam tada i vjerujem i sada."